SKKN Kinh nghiệm dạy – học thực hành. Sử dụng bản đồ theo hướng tích cực (Rèn luyện kĩ năng bản đồ cho học sinh)

Nội dung text: SKKN Kinh nghiệm dạy – học thực hành. Sử dụng bản đồ theo hướng tích cực (Rèn luyện kĩ năng bản đồ cho học sinh)

1.  Sáng kiến kinh nghiệm  Trang 1 Kinh nghiệm dạy - học thực hành đọc bản đồ PHÒNG GIÁO DỤC ĐÀO TẠO NINH PHƯỚC CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM TRƯỜNG THCS HUỲNH PHƯỚC Độc Lập – Tự Do- Hạnh Phúc Phước Hữu, ngày 08 tháng 4 năm 2010 Tên đề tài : KINH NGHIỆM DẠY – HỌC THỰC HÀNH. SỬ DỤNG BẢN ĐỒ THEO HƯỚNG TÍCH CỰC (RÈN LUYỆN KĨ NĂNG BẢN ĐỒ CHO HỌC SINH) Họ và tên : ĐÀNG THỊ KIM MỸ Chức Vụ : GIÁO VIÊN. Trình độ CM : ĐHSP Địa I. HOÀN CẢNH NẢY SINH: Cơ sở lí luận và đặt vấn đề: Môn địa lí và các đối tượng địa lí mang tính đặc thù, luôn gắn với không gian rộng lớn, nên dạy học địa lí phải gắn với bản đồ. Nội dung địa lí trong các cấp, các lớp đều có liên quan đến bản đồ. Đặc biệt là nội dung sách giáo khoa địa lí lớp 6 - địa lí cơ bản, yêu cầu sử dụng bản đồ rèn luyện kĩ năng, khai khác nguồn tri thức mới là yêu cầu đổi mới phương pháp hiện nay. Sử dụng bản đồ giúp giáo viên dễ dàng trình bày bài học địa lí, giúp học sinh hứng thú học tập. Rèn luyện được cho học sinh một số phẩm chất và kỹ năng địa lí, bồi dưỡng tính thẩm mĩ, tình yêu thiên nhiên, đất nước. Dạy học bằng bản đồ còn giúp cho giáo viên dễ dàng kiểm tra kiến thức địa lí của học sinh, giúp giáo viên dễ dàng đổi mới phương pháp. Với 2 chức năng cơ bản: - Chức năng minh hoạ, giảng giải, dẫn chứng cho nội dung SGK và nội dung giáo viên muốn truyền đạt. - Chức năng khai thác nguồn tri thức lớn để học sinh tìm tòi, khám phá và phát hiện dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Trong dạy học địa lí hiện nay, đa số giáo viên sử dụng bản đồ theo cách thứ nhất nghĩa là chủ yếu dùng để minh hoạ. So với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay thì cách dạy học như vậy chưa đáp ứng được yêu cầu đổi mới. Vậy làm thế nào để sử dụng bản đồ địa lí đáp ứng được yêu cầu đổi mới phát triển được năng lực và tri thức của học sinh? Hơn thế, SGK địa lí hiện nay có rất nhiều bài thực hành: Lớp 6 (gồm 05 bài thực hành); lớp 7 (có 10 bài thực hành); lớp 8 (có 8 bài thực hành); lớp 9 (có 11 bài thực hành), bài nào cũng yêu cầu học sinh sử dụng bản đồ để khai thác tri thức nhưng thực tế học sinh rất ít sử dụng bản đồ để làm các bài thực hành. Càng lên lớp cao hơn thì yêu cầu bài thực hành phức tạp hơn, nên việc hướng dẫn học sinh lớp 6 đầu cấp rèn kĩ năng đọc biểu đồ, lược đồ, bản đồ là việc làm cơ bản khi học tập bộ môn địa lí. Đề tài này muốn cho quý thầy cô dạy địa lí lớp 6 cân nhắc kĩ hơn. Cũng như các bạn đồng nghiệp, ý thức đổi mới phương pháp dạy học luôn là vấn đề làm cho bản thân luôn trăn trở trong khi yêu cầu đổi mới đặt học sinh là nhân vật trung tâm, cho nên phải tìm cách rèn luyện kĩ năng bản đồ cho học sinh như thế nào, phải bắt đầu từ khối lớp nào là đề tài tôi chọn. Xin lần lượt trình bày các vấn đề trọng tâm cơ bản sau: Người thực hiện : Đàng Thị Kim Mỹ
2.  Sáng kiến kinh nghiệm  Trang 2 Kinh nghiệm dạy - học thực hành đọc bản đồ II. THỰC TRẠNG BAN ĐẦU: - Do quen với cách học cũ nên học sinh thường xem bản đồ là hình ảnh để minh hoạ, hoặc giáo viên dùng để giảng giải, học sinh thụ động lắng nghe. Với cách học này, học sinh chỉ xác định, đọc tên được các đối tượng địa lí trên bản đồ một cách cứng nhắc, chưa sử dụng bản đồ để tìm ra tri thức. - Khi giáo viên yêu cầu đọc bản đồ, hay dựa vào bản đồ để tìm ra tri thức thì học sinh lại đọc nội dung ở sách giáo khoa để trả lời. Học sinh cảm thấy khó khăn khi đọc bản đồ. - Học sinh thường không biết vận dụng, kết hợp các bản đồ, lược đồ trong sách giáo khoa. Ví dụ: - Khi sử dụng bản đồ phân bố dân cư và đô thị Việt Nam. Yêu cầu đối với học sinh là phải kết hợp bản đồ tự nhiên Việt Nam để giải thích dễ dàng hơn sự phân bố dân cư ở Việt Nam. - Học sinh chỉ sử dụng bản đồ chủ yếu ở trên lớp, dùng để học bài mới, minh hoạ cho bài mới mà chưa sử dụng bản đồ để làm các bài tập ở nhà, củng cố bài học, tham quan, ứng dụng trong thực tế Tóm lại, ở lớp 6 các kiến thức địa lí, tên gọi riêng, địa danh, chiều cao bề mặt địa hình; ở các khối lớp 7,8,9 các yêu cầu về bài tập sử dụng bản đồ, lược đồ rất nhiều học sinh thường lúng túng. Kết quả cho thấy: - Học sinh yếu kém, ngồi nhầm lớp thiếu sách giáo khoa. - Học sinh trung bình, học vẹt không biết vận dụng kiến thức vào bản đồ. - Học sinh khá, giỏi : biết vận dụng nhưng còn dài dòng, đôi lúc đoán mò. Kết quả điều tra việc học tập với bản đồ địa lí ở lớp 6 trường THCS Huỳnh Phước qua các năm: Nội dung Tỉ lệ học sinh (%) Sử dụng bản đồ để minh hoạ bài học 70% Sử dụng bản đồ để khai thác tri thức 20% Sử dụng bản đồ để làm bài tập, thực hành 8% Biết kết hợp các bản đồ trong sách giáo khoa 15% Khả năng đọc được bản đồ 10% Nguyên nhân chính là chưa có phương thức khoa học, chưa xác định mục đích của bản đồ, lược đồ. Giáo viên chưa thấy được điểm yếu kém, mắc phải của lớp 6 đầu cấp hoặc đã thấy nhưng còn hoài nghi về khả năng ý thức học tập bộ môn của học sinh! III. QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN CÁC GIẢI PHÁP : 1/ Nội dung tiến hành : -Như đã nói ở trên: Bản đồ là một phương tiện không thể thiếu được trong quá trình dạy - học thì việc rèn luyện kĩ năng đọc bản đồ giúp học sinh lĩnh hội được kiến thức địa lí lại rất cần thiết . - Rèn luyện kĩ năng đọc bản đồ còn là một phương tiện đặc biệt quan trọng để phát triển năng lực tư duy nói chung và năng lực tư duy địa lí nói riêng. Vì vậy, khi sử dụng bản đồ, học sinh luôn luôn phải quan sát, tưởng tượng, phân tích, đối chiếu, so sánh, tổng hợp, khái quát hóa, xác lập các mối quan hệ địa lí, tư duy của học sinh luôn luôn hoạt động và phát triển. Người thực hiện : Đàng Thị Kim Mỹ
3.  Sáng kiến kinh nghiệm  Trang 3 Kinh nghiệm dạy - học thực hành đọc bản đồ - Rèn luyện kĩ năng đọc bản đồ phải qua nhiều bước, từ đơn giản đến phức tạp, từ thấp lên cao, có thể liệt kê các kĩ năng cụ thể như sau: 1/ Rèn luyện kĩ năng nhận biết, chỉ và đọc trên các đối tượng địa lí trên bản đồ. 2/ Kĩ năng xác định phương hướng trên bản đồ 3/ Kĩ năng xác định tọa độ địa lí trên bản đồ 4/ Kĩ năng xác định khoảng cách trên bản đồ 5/ Kĩ năng xác định vị trí trên bản đồ 6/ Kĩ năng xác định độ cao và độ sâu trên bản đồ 7/ Kĩ năng mô tả địa hình trên bản đồ 8/ Kĩ năng mô tả khí hậu trên bản đồ 9/ Kĩ năng mô tả sông ngòi trên bản đồ 10/ Kĩ năng phát hiện các mối liên hệ địa lí trên bản đồ 11/ Kĩ năng mô tả tổng hợp địa lí một khu vực trên bản đồ 2/ Biện pháp xử lí : Cách đọc bản đồ gồm hai yêu cầu lớn: a) Ghi nhớ tên gọi của các đối tượng địa lí đã có trước trong chương trình, xem xét vị trí của chúng trên bản đồ và mối quan hệ không gian với các đối tượng khác, tìm ra và chỉ đúng trên bản đồ, xác định các đặc điểm của đối tượng được biểu hiện trên bản đồ. Để làm được điều này học sinh phải nắm rõ hệ thống kí hiệu trên bản đồ. Cụ thể: Giáo viên cần phải phát âm rõ ràng các đối tượng địa lí và vừa chỉ trên bản đồ. - Học sinh quan sát – theo dõi trên bản đồ treo tường, đối chiếu với lược đồ trong sách giáo khoa hoặc bản đồ trong Atlat để tìm ra đối tượng. b) Khám phá các mối liên hệ tương hỗ và nhân quả, vạch ra các dấu hiệu không thể thể hiện một cách trực tiếp trên bản đồ, nhưng có liên quan tới các dấu hiệu biểu hiện của chúng, mô tả tổng hợp một khu vực địa lí nào đó. Cụ thể: Giáo Viên cho Học Sinh lên bảng và xác định lại các đối tượng địa lí vừa nêu ở trên (kể cả phần củng cố ). Chẳng hạn, khi xác định các đường đồng mức trên bản đồ tự nhiên Việt Nam, Giáo Viên cần lưu ý các độ cao của đường đồng mức được thể hiện qua các thang màu sắc.Màu xanh biển thể hiện cho biển và đại dương, màu xanh lục thể hiện cho đồng bằng, màu vàng thể hiện cho cao nguyên . . . Trong hai yêu cầu đọc bản đồ thì yêu cầu thứ hai (b) là yêu cầu khó và quan trọng nhất, khi nào học sinh làm được yêu cầu này mới được xem là sử dụng được bản đồ trong học tập. Nói tóm lại khi chỉ và đọc các đối tượng địa lí trên bản đồ, Học sinh đối chiếu, so sánh, xác lập các mối quan hệ điều đó không những giúp các em ghi nhớ trên bản đồ, mà nó còn khắc sâu trong trí óc các đối tượng địa lí khác có liên quan, Học sinh tự làm giàu vốn hiểu biết bản đồ của mình.Vì, càng ghi nhớ nhiều các đối tượng địa lí trên bản đồ thì Học Sinh càng có nhiều nền kiến thức để nhanh chóng tìm ra các đối tượng địa lí mà các em chưa biết. Như vậy, càng tích lũy được nhiều nền kiến thức trên bản đồ thì học sinh càng dễ tìm ra các đối tượng và hiểu biết vấn đề một cách cụ thể khi đọc bản đồ, tức là cần đọc bản đồ thành thạo hơn trong các tiết học địa lí . 3/ Các bước chi tiết cụ thể cho một bài: Ví dụ: Khi dạy bài thực hành địa lí lớp 6 – Tiết 20, bài 16: Người thực hiện : Đàng Thị Kim Mỹ
4.  Sáng kiến kinh nghiệm  Trang 4 Kinh nghiệm dạy - học thực hành đọc bản đồ ĐỌC BẢN ĐỒ (HOẶC LƯỢC ĐỒ) ĐỊA HÌNH TỶ LỆ LỚN Bước 1: Yêu cầu học sinh tóm tắt hình vẽ trên bản đồ lược đồ dựa trên các ký hiệu, đại lượng, tỉ lệ. Bước 2: Chọn nội dung để xác định chiều dài, đường cao, màu sắc. Bước 3: Nêu các công thức liên hệ giữa các đại lượng, chuẩn xác tỉ lệ. Bước 4: -Trong tiến trình dạy học giáo viên giao bài tập cho các em theo năng lực trình độ: Học sinh yếu vận dụng đơn thuần, đọc được; Học sinh TB khá đọc hiểu; Học sinh khá giỏi: Đọc hiểu và giải thích. Bước 5: Điều quan trọng là yêu cầu học sinh sử dụng vở bài tập, giáo viên phân tích dẫn dắt học sinh nắm mấu chốt của bài và qua bài tập học sinh tự hoạt động bằng cách vận dụng kỹ năng - đọc hiểu phân tích (nhỏ) những đặc điểm đáng chú ý của bản đồ, lược đồ. Đồng thời hướng dẫn học sinh biết kết hợp giữa lược đồ treo tường và đọc bản đồ sách giáo khoa. *Sau đây tôi minh họa một bài mẫu Thực hành ở khối 6 cụ thể như sau : Ngày soạn: Ngày dạy: TIẾT PPCT: 20 BÀI 16 TÊN BÀI DẠY: THỰC HÀNH ĐỌC BẢN ĐỒ (HOẶC LƯỢC ĐỒ) ĐỊA HÌNH TỶ LỆ LỚN I/ MỤC TIÊU: 1) Kiến thức: Học sinh cần nắm được: - Khái niệm đường đồng mức - Đọc được trên bản đồ tỷ lệ lớn có đường đồng mức 2) Kỹ năng: - Thực hành kỹ năng đọc, phân tích đường đồng mức, xác định các vị trí đường đồng mức. - Đo độ cao và khoảng cách trên thực địa dựa vào bản đồ II/ CÁC THIẾT BỊ DẠY HỌC: - Lược đồ (Hình 44/trang 51/ SGK) phóng to cho cả lớp - Bản đồ hoặc lược đồ địa hình tỉ lệ lớn có các đường đồng mức - Lược đồ treo minh hoa thước tỷ lệï III/ TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC BÀI MỚI: CÁC BƯỚC LÊN LỚP GHI BẢNG 1) Kiểm tra bài cũ: ( 4 phút ) 1.Khoáng sản là gì ? Khoáng sản được phân ra mấy nhóm ? Nêu tên ? 2.Độ cao của địa hình được thể hiện như thế nào ? 2) Ổn định lớp: ( 1 phút) - Kiểm tra dụng cụ học tập của học sinh 3) Bài mới : Tiết 20 Người thực hiện : Đàng Thị Kim Mỹ