SKKN Hướng dẫn học sinh Trung học cơ sở rèn luyện kỹ năng viết công thức hóa học và phương trình hóa học

Nội dung text: SKKN Hướng dẫn học sinh Trung học cơ sở rèn luyện kỹ năng viết công thức hóa học và phương trình hóa học

1. PHOØNG GD & ÑT THCS PHÖÔÙC HÖÔÙNG DAÃN HOÏC SINH TRUNG HOÏC CÔ SÔÛ REØN LUYEÄN KYÕ NAÊNG VIEÁT COÂNG THÖÙC HOÙA HOÏC VAØ PHÖÔNG TRÌNH HOÙA HOÏC I: MÔÛ ÑAÀU Thöïc teá hieän nay raát nhieàu hoïc sinh trung hoïc cô sôû (THCS) gaëp khoù khaên khi vieát moät phöông trình hoaù hoïc. Raát nhieàu em vieát phöông trình moät caùch mô hoà, caùc em khoâng hieåu ñöôïc baûn chaát cuûa vaán ñeà. Loãi thöôøng gaêïp nhaát laø caùc em sai veà coâng thöùc hoaù hoïc ( sai veà kí hieäu vaø hoaù trò ) sai veà saûn phaåm phaûn öùng vaø söû duïng phöông phaùp boäi chung nhoû nhaát ñeå ñaët heä soá. Nguyeân nhaân cuûa nhöõng yeáu ñieåm naøy laø do caùc em khoâng chuù yù tôùi nhöõng kó naêng vieát coâng thöùc hoùa hoïc (CTHH) vaø laäp phöông trình hoaù hoïc (PTHH) maø giaùo vieân ñaõ truyeàn thuï. Vì theá caùc em khoâng naém baét ñöôïc vaán ñeà coát loãi . Sau ñaây toâi xin trình baøy moät vaøi kinh nghieäm veà vaán ñeà reøn kó naêng vieát CTHH vaø PTHH cho hoïc sinh maø toâi ñaõ aùp duïng coù hieäu quaû trong caùc naêm hoïc vöøa qua. Coâng vieäc naøy bao goàm nhöõng nhieäm vuï sau: 1. Hoïc thuoäc kí hieäu hoaù hoïc vaø hoaù trò moät soá nguyeân toá (vaø nhoùm nguyeân töû ) cô baûn. 2. Vieát ñuùng coâng thöùc hoaù hoïc cuûa ñôn chaát, hôïp chaát ( döïa vaøo hoaù trò ). 3. Vieát ñöôïc coâng thöùc hoaù hoïc cuûa hôïp chaát khi bieát teân goïi. 4. Naém ñöôïc caùc böôùc laäp phöông trình hoaù hoïc. 5. Naém chaéc tính chaát hoaù hoïc cuûa caùc ñôn chaát vaø hôïp chaát ñaõ hoïc. Trong ñoù phaàn kieán thöùc ôû lôùp 8 laø raát quan troïng ( noù chieám phaàn lôùn coâng vieäc ñaõ ñöôïc neâu ra). Vieäc reøn luyeän kó naêng vieát CTHH vaø PTHH cho hoïc sinh ñöôïc thöïc hieän xuyeân suoát chöông trình THCS. Ñeà taøi thöïc hieän taïi tröôøng THCS PHÖÔÙC QUANG trong 3 naêm hoïc: 2005 –> 2008 II: KEÁT QUAÛ Thöïc traïng hieän nay nhieàu hoïc sinh THCS vieát sai CTHH vaø PTHH. Coát loãi vaán ñeà laø caùc em chöa naém ñöôïc kí hieäu hoùa hoïc vaø hoùa trò cuûa caùc nguyeân toá ( vaø nhoùm nguyeân töû ), caùch goïi teân cuûa hôïp chaát voâ cô. Nhaèm khaéc phuïc thöïc traïng treân ta thöïc hieän caùc giaûi phaùp. 1: Reøn kó naêng vieát CTHH vaø PTHH cho hoïc sinh lôùp 8. 1.1. Xaùc ñònh ñuùng kí hieäu hoaù hoïc vaø hoaù trò cuûa caùc nguyeân toá ( vaø nhoùm nguyeân töû ) cô baûn.  Vieát sai kí hieäu hoùa hoïc ( KHHH ) vaø xaùc ñònh sai hoùa trò. Vaán ñeà ôû ñaây laø caùc em chöa naém ñöôïc KHHH vaø hoùa trò cuûa caùc nguyeân toá ( vaø nhoùm nguyeân töû ) cô baûn. Caùc em nhaàm laãn KHHH cuûa nguyeân toá naøy laø cuûa moät nguyeân toá khaùc vaø hoùa trò cuûa nguyeân toá khaùc laø hoùa trò cuûa nguyeân toá naøy ( hoaëc nhoùm nguyeân töû ). - Hoïc sinh phaûi bieát ñöôïc : thöïc hieän baèng caùch cöù moãi laàn tieán haønh hoïc taäp taïi nhaø daønh thôøi gian ( töø 3 tôùi 5 phuùt ) vieát KHHH vaø sau ñoù laø hoaù trò töø 3 tôùi 5 nguyeân toá hoaù hoïc. Cöù nhö theá laäp ñi laëp laïi caùc em seõ quen daàn. - Giaùo vieân giuùp hoïc sinh: thöïc hieän baèng caùch cöù moãi tieát hoïc daønh thôøi gian ( töø tieát 6 tôùi tieát 16 cuûa hoaù hoïc 8 ) goïi hoïc sinh leân baûng vieát KHHH vaø sau ñoù laø hoaù trò cuûa nguyeân toá hoaù hoïc. Cöù nhö theá laäp ñi laëp laïi. 1.2. Vieát ñuùng coâng thöùc hoaù hoïc cuûa ñôn chaát vaø hôïp chaát. 1. 2.1. CTHH cuûa ñôn chaát : 1
2.  Vieát sai coâng thöùc hoùa hoïc cuûa ñôn chaát. Vaán ñeà ôû ñaây laø caùc em chöa xaùc ñònh ñöôïc traïng thaùi cuûa caùc ñôn chaát ôû ñieàu kieän thöôøng ( hay chöa xaùc ñònh ñöôïc ñôn chaát kim loaïi vaø ñôn chaát phi kim ) daãn ñeán sai chæ soá cuûa ñôn chaát. - Hoïc sinh phaûi bieát ñöôïc: Vôùi ñôn chaát kim loaïi vaø ñôn chaát phi kim traïng thaùi raén nhö cacbon, löu huyønh, photpho, silic thì coâng thöùc hoaù hoïc truøng vôùi KHHH. Thí duï: Coâng thöùc hoùa hoïc cuûa ñôn chaát ñoàng laø Cu Coâng thöùc hoùa hoïc cuûa ñôn chaát canxi laø Ca Coâng thöùc hoùa hoïc cuûa ñôn chaát cacbon laø C - Hoïc sinh phaûi bieát ñöôïc: Vôùi ñôn chaát phi kim traïng thaùi loûng hoaëc khí thì CTHH coù daïng A2. Thí duï: Coâng thöùc hoùa hoïc cuûa khí oxi laø O2 Coâng thöùc hoùa hoïc cuûa khí hiñro laø H2 Coâng thöùc hoùa hoïc cuûa dung dòch brom laø Br2 1.2.2. Ñoái vôùi hôïp chaát:  Vieát sai coâng thöùc hoùa hoïc cuûa hôïp chaát vaán ñeà ôû ñaây laø caùc em chöa xaùc ñònh ñöôïc Caùc chæ soá trong CTHH , nhaát laø tröôøng hôïp 2 nguyeân toá hay moät nguyeân toá vôùi moät nhoùm nguyeân töû coù 2 öôùc chung. - Caùc em phaûi bieát laäp coâng thöùc hoaù hoïc khi bieát hoaù trò cuûa moät nguyeân toá (hay nhoùm nguyeân töû). = ? Quaù trình naøy caùc em phaûi reøn luyeän lieân tuïc vaø traû lôøi Taïi sao coù coâng thöùc hoaù hoïc ñoù ? . Trong quaù trình leân lôùp nhieàu luùc coù nhöõng em hoïc sinh ñaõ bieát ngay coâng thöùc hoaù hoïc cuûa moät chaát song vaãn coøn nhöõng em chöa bieát neân giaùo vieân phaûi hoûi xoaùy laïi: Taïi sao coù coâng thöùc hoaù hoïc ñoù ? Thí duï: Laäp coâng thöùc hoùa hoïc cuûa caùc hôïp chaát sau: a. Nhoâm oxit bieát hôïp chaát taïo neân töø 2 nguyeân toá nhoâm vaø oxi. b. Cacbon ñi oxit bieát hôïp chaát taïo neân töø nguyeân toá cacbon (IV) vaø oxi. c. Natri photphat bieát hôïp chaát goàm natri vaø nhoùm photphat Ôû ñaây , ñeà baøi chæ cho teân nguyeân toá vaø nhoùm nguyeân töû taïo neân hôïp chaát. Vì vaäy caùc em phaûi bieát vaän duïng kieán thöùc ñaõ hoïc veà kí hieäu hoaù hoïc vaø hoaù trò (nguyeân toá vaø nhoùm nguyeân töû ) ñeå laäp CTHH. Thöïc hieän: a. Nhoâm oxit bieát hôïp chaát taïo neân töø 2 nguyeân toá nhoâm vaø oxi. Böôùc 1: Hoïc sinh xaùc ñònh : nhoâm Al (III) vaø oxi O (II) Böôùc 2: Goïi CTHH cuûa nhoâm oxit laø AlXOY ( Kim loaïi thöôøng ñöùng tröôùc ) Böôùc 3: Theo qui taéc hoaù trò ( QTHT ) ta coù: x.III = y.II x 2 x =2 ; y=3 y 3 Böôùc 4: Vaäy coâng thöùc hoaù hoïc cuûa nhoâm oxit laø: Al2O3 b. Cacbon ñi oxit bieát hôïp chaát taïo neân töø nguyeân toá cacbon (IV) vaø oxi. Böôùc 1: Hoïc sinh xaùc ñònh ñöôïc : cacbon C (IV) vaø oxi O (II) Böôùc 2: Goïi CTHH cuûa cacbon ñi oxit laø CXOY ( Oxi thöôøng ñöùng sau ) Böôùc 3: Theo QTHT: x.IV = y.II x 2 1 x =1 ; y=2 y 4 2 Böôùc 4: Vaäy coâng thöùc hoaù hoïc cuûa cacbon ñi oxit laø: CO2 ( Qui öôùc chæ soá laø 1 thì khoâng ghi ). c. Natri photphat bieát hôïp chaát goàm natri vaø nhoùm photphat Böôùc 1: Hoïc sinh xaùc ñònh ñöôïc : natri Na (I) vaø nhoùm photphat PO4 (III) Böôùc 2: Goïi CTHH cuûa natri photphat laø: NaX(PO4)Y Böôùc 3: Theo QTHT ta coù: x.I = y.III 2
3. x 3 x =3 ; y=1 y 1 Böôùc 4: Vaäy coâng thöùc hoaù hoïc cuûa natri photphat laø: Na3PO4 = Vôùi nhieàu baøi töông töï, giaùo vieân höôùng daãn hoïc sinh ruùt ra keát luaän: Trong hôïp chaát hai nguyeân toá (hoaëc moät nguyeân toá vôùi moät nhoùm nguyeân töû ) thì hoaù trò cuûa nguyeân toá hoaëc nhoùm nguyeân töû naøy laø chæ soá cuûa nguyeân toá hoaëc nhoùm nguyeân töû kia vaø ngöôïc laïi. * Löu yù: Tröø tröôøng hôïp hoaù trò 2 nguyeân toá coù 2 öôùc chung trôû leân. Thí duï: C (IV) vaø O (II ) ; Ca (II) vaø O (II) trong caùc tröôøng hôïp naøy ta ñem hoaù trò chia cho öôùc chung lôùn nhaát laø roài aùp duïng keát luaän treân. * Laäp coâng thöùc hoùa hoïc cuûa hôïp chaát Canxi oxit . Hoïc sinh xaùc ñònh ñöôïc : canxi Ca (II) vaø oxi O (II) . Trong tröôøng hôïp naøy ta ñem hoaù trò chia cho öôùc chung lôùn nhaát laø 2 roài aùp duïng keát luaän CTHH cuûa canxi oxit laø CaO . 1.3. Vieát CTHH cuûa hôïp chaát khi bieát teân goïi. Vieát sai CTHH cuûa hôïp chaát khi bieát teân goïi laø yeáu ñieåm thöôøng gaëp phaàn lôùn ôû caùc em. Vaán ñeà ôû ñaây laø caùc em chöa chuù troïng ñeán lí thuyeát, nhaát laø : ñònh nghóa, phaân loaïi vaø caùch goïi teân cuûa caùc loaïi hôïp chaát. Ngoaøi ra moät vaán ñeà khaùc laø caùc em chöa xaùc ñònh ñöôïc chæ soá cuûa caùc nguyeân toá döïa vaøo tieàn toá cuûa hôïp chaát oxit axit. - Ñaây laø moät kó naêng maø hoïc sinh baét buoäc phaûi thaønh thaïo. Ñeå thöïc hieän toát quaù trình naøy thì hoïc sinh phaûi naém baét ñöôïc: ñònh nghóa; phaân loaïi; caùch goïi teân caùc loaïi hôïp chaát voâ cô. Maët khaùc caùc em phaûi vaän duïng keát luaän ôû treân ñeå vieát nhanh coâng thöùc. Thí duï: Vieát coâng thöùc hoaù hoïc cuûa caùc hôïp chaát sau: a. Nhoâm oxit b. Axitnitric c. Magiehiñroxit d. Saét (III) oxit Ñaàu tieân, caùc em phaûi bieát phaân loaïi ñeå xaùc ñònh thaønh phaàn caáu taïo cuûa hôïp chaát. Tieáp theo caùc em xaùc ñònh hoaù trò caùc nguyeân toá hoaëc nhoùm nguyeân töû. Cuoái cuøng vaän duïng keát luaän vieát coâng thöùc hoaù hoïc cuûa hôïp chaát. Thöïc hieän: a. Vieát coâng thöùc hoaù hoïc cuûa hôïp chaát Nhoâm oxit: Böôùc 1: Nhoâm oxit laø hôïp chaát oxit bazô ( Döïa vaøo teân goïi coù töø oxit vaø nhoâm laø nguyeân toá kim loaïi ) thaønh phaàn goàm Al vaø O. Böôùc 2: Hoaù trò cuûa Al laø III ; cuûa O laø II. Böôùc 3: Al hoaù trò III chæ soá cuûa O laø 3 ; O hoaù trò II chæ soá cuûa Al laø 2 Böôùc 4: Vaäy CTHH cuûa nhoâm oxit laø Al2O3 * Löu yù: Tröôøng hôïp vôùi hôïp chaát laø oxit axit ( Döïa vaøo teân goïi coù töø oxit vaø nguyeân toá coøn laïi laø phi kim ) ta döïa vaøo tieàn toá vieát CTHH . Thí duï : Löu huyønh trioxit nghóa laø 1S vaø 3O Do ñoù CTHH laø SO3 Ñi photpho penta oxit nghóa laø 2P vaø 5O Do ñoù CTHH laø P2O5 b. Vieát coâng thöùc hoaù hoïc cuûa hôïp chaát Axit nitric Böôùc 1: Axit nitric laø hôïp chaát axit ( Döïa vaøo teân goïi coù töø axit ) thaønh phaàn goàm H vaø NO3 ( goác nitrat ). Böôùc 2: Hoaù trò cuûa H laø I ; cuûa NO3 laø I. Böôùc 3: H hoaù trò I chæ soá cuûa NO3 laø 1; NO3 hoaù trò I chæ soá cuûa H laø 1. 3
4. Böôùc 4: Vaäy CTHH cuûa Axit nitric laø HNO3. c. Vieát coâng thöùc hoaù hoïc cuûa hôïp chaát cuûa Magie hiñroxit Böôùc 1: Magie hiñroxit laø hôïp chaát bazô ( Döïa vaøo teân goïi coù töø hiñroxit ) thaønh phaàn goàm Mg vaø OH. Böôùc 2: Hoaù trò cuûa Mg laø II ; cuûa OH laø I. Böôùc 3: Mg hoaù trò II chæ soá cuûa OH laø 2 ; OH hoaù trò I chæ soá cuûa Mg laø 1. Böôùc 4: Vaäy coâng thöùc hoaù hoïc cuûa Magie hiñroxit laø Mg(OH)2 d. Vieát coâng thöùc hoaù hoïc cuûa hôïp chaát cuûa Saét (III) sunfat Böôùc 1: Saét (III) sunfat laø hôïp chaát muoái ( Döïa vaøo teân goïi khoâng coù töø oxit, axit, bazô ) thaønh phaàn goàm Fe vaø SO4 . Böôùc 2: Hoaù trò cuûa Fe laø III ; cuûa SO4 laø II . Böôùc 3: Fe hoaù trò III chæ soá cuûa SO4 laø 3 ; SO4 hoaù trò II chæ soá cuûa Fe laø 2 . Böôùc 4: Do ñoù coâng thöùc hoùa hoïc cuûa Saét (III) sunfat laø Fe2(SO4)3 * Vì vaäy hoïc sinh lieân tuïc reøn kó naêng suy luaän nhö treân, caùc em seõ quen daàn vaø vaän duïng toát khi laäp PTHH. 1.4. Laäp phöông trình hoaù hoïc.  Vieát sai PTHH laø vaán ñeà thöôøng maéc phaûi vôùi taát caû hoïc sinh khi hình thaønh kó naêng vieát PTHH. Vaán ñeà ôû ñaây laø caùc em chöa naém ñöôïc caùc böôùc laäp PTHH, chöa hieåu töôøng taän veà baûn chaát cuûa phaûn öùng hoùa hoïc. Ngoaøi ra caùc em coøn sai veà saûn phaåm cuûa phaûn öùng, sai khi söû duïng phöông phaùp boäi chung nhoû nhaát ñeå ñaët heä soá. Loãi sai nhaát vôùi caùc em laø tröôøng hôïp khoâng duøng phöông phaùp boäi chung nhoû nhaát ñöôïc. - Ñaây laø moät kó naêng maø hoïc sinh baét buoäc phaûi thaønh thaïo. Ñeå thöïc hieän toát quaù trình naøy thì hoïc sinh phaûi naém baét ñöôïc : 3 böôùc laäp moät phöông trình hoaù hoïc caùc em phaûi thöïc hieän: + Vieát sô ñoà phaûn öùng döôùi daïng coâng thöùc hoaù hoïc. + Ñaëc heä soá sao cho soá nguyeân töû cuûa moãi nguyeân toá ôû hai veá baèng nhau. + Hoaøn thaønh phöông trình. Vì vaäy khi reøn luyeän kó naêng laäp phöông trình hoaù hoïc, caùc em thöïc hieän toát nhaát döôùi daïng baèng lôøi ñeå ñaït ñöôïc: * Caùc em phaûi vaän duïng kó naêng laäp CTHH ñaõ ñöôïc hoïc. * Caùc em söû duïng phöông phaùp boäi chung nhoû nhaát ( BCNN ) ñeå ñaët heä soá baèng caùch: + Choïn nguyeân toá coù soá nguyeân töû ôû hai veá chöa baèng nhau vaø coù soá nguyeân töû nhieàu nhaát ( Thöôøng laø theá nhöng khoâng nhaát thieát laø theá ). + Tìm boäi chung nhoû nhaát cuûa caùc chæ soá nguyeân töû nguyeân toá ñoù ôû hai veá, ñem BCNN chia cho chæ soá thì ta coù heä soá. Thí duï: Laäp phöông trình hoaù hoïc cho phaûn öùng sau: Kim loaïi nhoâm phaûn öùng vôùi khí oxi taïo ra nhoâm oxit. Thöïc hieän: Kim loaïi nhoâm phaûn öùng vôùi khí oxi taïo ra nhoâm oxit. Böôùc 1: Vieát sô ñoà phaûn öùng döôùi daïng coâng thöùc hoaù hoïc. - Vieát sô ñoà chöõ: nhoâm + oxi nhoâm oxit - Vieát sô ñoà phaûn öùng : Al + O2 > Al2O3 Baèng caùch: Phaûi xaùc ñònh coâng thöùc ñeå vieát sô ñoà: + Nhoâm laø ñôn chaát kim loaïi neân coù CTHH truøng vôùi KHHH CTHH laø Al + Khí oxi laø ñôn chaát phi kim ôû traïng thaùi khí thì coâng thöùc hoaù hoïc coù daïng A2 CTHH laø O2. + Nhoâm oxit laø oxit bazô thaønh phaàn goàm Al vaø O. . Hoaù trò cuûa Al laø III ; cuûa O laø II. 4