Sáng kiến kinh nghiệm Khai thác bài tập từ tiết luyện tập Hình học 8

Nội dung text: Sáng kiến kinh nghiệm Khai thác bài tập từ tiết luyện tập Hình học 8

1. Mục lục Trang Phần A: Mở đầu. I. Lý do chọn chuyên đề 1 II. Nhiệm vụ, mục đích của chuyên đề 2 III. Phạm vi nghiên cứu. 3 IV. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu 3 Phần B: Nội dung I. Mục tiêu chung. 4 II. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả việc khai thác bài toán trong tiết luyện tập hình học 8. 1. Khai thác bài toán nhằm khắc sâu, củng cố nội dung một bài học. 5 2. Khai thác bài toán theo hướng phát triển liên bài. 7 3. Khai thác bài toán theo hướng phân dạng các dạng toán cụ thể. 9 4. Khai thác bài toán có ứng dụng trong thực tế. 10 III. Những hạn chế của chuyên đề 11 IV. Bài học kinh nghiệm và những điều kiện để áp dụng chuyên đề 12 Phần C: Kết luận. 1
2. Phần A: mở đầu. I. Lý do chọn chuyên đề: Năm học 2007 - 2008 là năm học thứ sáu thực hiện chương trình bộ SGK mới môn "Toán " bậc THCS. Đây là một chương trình giảm tải, tăng phần thực hành và bám sát nhiều hơn vào thực tiễn. Hơn bao giờ hết vấn đề cập nhật với phương pháp giảng dạy mới, vấn đề cải tiến phương pháp giảng dạy luôn luôn được đặt lên hàng đầu. Chúng ta nói đến việc đổi mới phương pháp dạy học bởi thực trạng trong dạy học của nhiều năm học trước còn phổ biến hiện tượng: “Dạy áp đặt, học thụ động”. Cốt lõi của sự đổi mới này là phát huy tính tích cực chủ động của người học. Tuy nhiên, phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh như thế nào, bằng biện pháp gì, vận dụng trong dạy học ra sao, thì đó vẫn luôn là vấn đề mới. Dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh là phù hợp với qui luật cuả tâm lí học, bởi tính tích cực chủ động sẽ dẫn tới tự giác, từ đó khơi dậy tiềm năng to lớn của học sinh. Dạy học phát huy tính tích cực chủ động của học sinh cũng phù hợp với đặc điểm lứa tuổi học sinh THCS, bởi lứa tuổi đó là lứa tuổi ưa hoạt động, thích khám phá. Dạy học phát huy tính tích cực chủ động của học sinh cũng đáp ứng yêu cầu của đất nước khi bước vào thời kì đổi mới, thời kì đòi hỏi những con người lao động phải năng động tự chủ, giàu tính thích ứng. Tuy nhiên vấn đề đặt ra là giáo viên cần phải làm gì để làm tốt được điều đó khi số tiết luyện tập chiếm ít nhất 30% so với số tiết lí thuyết. Theo tôi một trong những biện pháp rất quan trọng là giáo viên và học sinh nên khai thác sâu bài toán. Đó cũng chính là nội dung của bài viết này II. Nhiệm vụ, mục đích của chuyên đề. Toán học nói chung là một bộ môn khoa học có tác dụng phát huy tư duy lôgic, phát huy tính linh hoạt và sáng tạo trong học tập của học sinh. Việc học tốt bộ môn Toán sẽ giúp cho các em học tốt các bộ môn khoa học khác và nắm bắt kịp thời những khoa học kĩ thuật của nhân loại. Có thể nói Toán học đóng vai trò quan trọng trong học tập và trong thực tế hàng ngày. Đã hàng chục năm nay, ngành Giáo dục và Đào tạo phát động phong trào đổi mới phương pháp. Nhưng những ý tưởng hay về đổi mới phương pháp phần nhiều còn nặng về lý luận, về lời kêu gọi. Lần đổi mới chương trình và SGK lần này cùng một lúc lại thay đổi khá nhiều; mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện và kiểm tra, đánh giá. Chính vì thế giáo viên sẽ thấy có quá nhiều thay đổi và bước đầu chắc chắn sẽ gặp nhiều khó khăn. Cái mới bao giờ bắt đầu cũng khó, cũng chưa thể hoàn thiện ngay được. Có thể nói sự thay đổi rõ nhất của môn toán là dạy học các tiết luyện tập và ôn tập như thế nào để phát huy tính tích cực của học sinh. Đây là một vấn đề nóng hổi cần được đội ngũ những người dạy toán chú trọng, quan tâm trong quá trình thực hiện chương trình, SGK mới. Xuất phát từ quan điểm quán triệt mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học- hướng tới một phương pháp dạy học tích cực. Cụ thể trong phương pháp này, mục tiêu bài học cần theo hướng phát huy vai trò chủ thể tích cực, chủ động của người học. Trong phương pháp tích cực, giáo viên luôn có ý thức tạo ra mối quan hệ hợp lí giữa dạy kiến thức và kĩ năng với dạy các phương pháp suy nghĩ và hành động. Căn cứ vào nội dung chương trình THCS mới được thiết kế theo hướng giảm tính lí thuyết hàn lâm, tăng tính thực tiễn, thực hành, đảm bảo vừa sức, khả thi giảm số tiết trên lớp, tăng thời gian tự học và các hoạt động thực nghiệm. 2
3. Riêng tôi để góp một phần vào quá trình đổi mới phương pháp giảng dạy. Trong đề tài này, tôi không có tham vọng gì lớn chỉ xin đề cập tới một phạm trù nhỏ nhưng có thể đó cũng là một nỗi băn khoăn của nhiều giáo viên dạy toán hiện nay trong việc cập nhật chương trình mới đó là một trong những phương pháp dạy các tiết luyện tập và ôn tập hình học 8. III. Phạm vi nghiên cứu của chuyên đề: Trước hết ta cần quan tâm đến vị trí của tiết luyện tập toán trong chương trình THCS đó là: - Số tiết luyện tập môn toán THCS chiếm một tỷ lệ khá cao so với các tiết học lí thuyết. Trong chương trình cũ, số tiết luyện tập ít nhất cũng chiếm tỉ lệ 1/3 tổng số tiết học. Trong chương trình mới tỉ lệ này còn cao hơn nhiều. - Tiết luỵện tập Toán ở cấp THCS có một vị trí hết sức quan trọng không chỉ ở chỗ nó chiếm một tỉ lệ cao về số tiết học mà điều chủ yếu là: Nếu như tiết học lí thuyết cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản ban đầu thì tiết luyện tập có tác dụng hoàn thiện các kiến thức cơ bản đó, nâng cao lí thuyết trong chừng mực có thể, làm cho học sinh nhớ và khắc sâu hơn những vấn đề lí thuyết đã học. Đặc biệt hơn trong tiết luyện tập học sinh có điều kiện để thực hành, vận dụng các kiến thức đã học vào việc giải quyết các bài toán thực tế, các bài toán có tác dụng rèn luyện kĩ năng tính toán, rèn luyện các thao tác tư duy để phát triển năng lực sáng tạo sau này. - Tiết luyện tập không phải chỉ là tiết giải các bài tập toán đã cho học sinh làm ở nhà hay sẽ cho học sinh làm ở trên lớp. Đành rằng, trong tiết luyện tập toán chắc chắn sẽ có phần giải các bài tập. Ngay cái tên “Tiết luyện tập” đã chỉ cho ta biết rằng “Thầy phải luyện cái gì” và “Trò phải tập cái gì”. Thầy luyện, Trò tập làm đó là nội dung chủ yếu của tiết luyện tập. Tiết luyện có tính mục đích rõ ràng hơn tiết bài tập. Chính vì lẽ đó mà từ lâu trong phân phối chương trình đã thay tên tiết “Bài tập” bằng tiết “Luyện tập”. Trong tiết luyện tập, phần nào đó, thầy giáo được “tự do” hơn trong việc lựa chọn nội dung dạy học so với tiết lí thuyết, miễn sao đạt được mục đích yêu cầu đề ra. Khai thác bài tập từ tiết luyện tập hình học 8, có thể hiểu đây là phương pháp dạy giải toán thông qua tiết luyện tập nhằm mục đích hình thành cho học sinh thói quen suy nghĩ và tìm tòi, khai thác lời giải của một bài toán trên cơ sở các kiến thức đã học. IV. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu. 1) Đối tượng: - Qua tiết dạy luyện tập và ôn tập hình học 8. - Đối tượng: Cho mọi đối tượng học sinh. 2) Phương pháp nghiên cứu: Để hoàn thành đề tài này tôi đã áp dụng các phương pháp sau: a) Nghiên cứu lí thuyết: Đọc các tài liệu tham khảo. Sử dụng phương pháp này nhằm thu thập các thông tin có liên quan đến đề tài như: SGK, SGV, sách bài tập, thiết kế dạy mẫu Toán 6, Toán 7, Toán 8 các tạp chí “Tự học” từ số 14->25 , “Toán Tuổi thơ” từ số 1->số 24, tạp chí “Tài chí trẻ”, tạp chí “Thế giới quanh ta” và thiết kế bài dạy của các đồng nghiệp, giáo trình phương pháp dạy học toán, “Tìm lời giải cho một bà toán” (tập 1, tâp 2 và tập 3). Qua đó hiểu bết vấn đề được sâu sắc hơn. b) Quan sát sư phạm: Dự giờ, thăm lớp quan sát quá trình học tập và thái độ của học sinh cũng như các biện pháp sư phạm của giáo viên trong nhiều giờ toán. Trực tiếp phỏng vấn trò chuyện tham gia các hoạt động của các em để có thể tìm thấy những biểu hiện có liên quan đến kiến thức mà các em đã được học. 3
4. c) Thực nghiệm sư phạm: Giáo viên trực tiếp giảng dạy trên lớp và bằng phương pháp kiểm tra đánh giá, tổng kết kinh nghiệm được thực hiện trên cơ sở cho học sinh làm bài kiểm tra bằng nhiều hình thức khác nhau. Qua thông tin thu lượm được để hình dung ra hiện trạng, đặc điểm, hứng thú của học sinh đối với nội dung kiến thức đã được tiếp thu một cách chính xác. Phần B: Nội dung I. Mục tiêu chung của việc khai thác các bài tập từ tiết luyện tập hình học 8: Việc dạy học các tiết luyện tập toán nhằm củng cố cho học sinh một trong những vốn kiến thức cơ bản của bộ môn. Đó cũng là những cơ hội rất thuận lợi để phát triển ở học sinh khả năng suy luận và chứng minh góp phần phát triển năng lực trí tuệ của họ. Việc khai thác các bài toán SGK từ các tiết luyện tập hình học 8 không ngoài đảm bảo các mục tiêu sau: - Hoàn thiện và nâng cao ở mức độ phổ thông cho phép đối với phần lí thuyết của tiết học trước hoặc một số tiết học trước, thông qua hệ thống bài tập (gồm các bài tập trong SGK, SBT hoặc các bài tập tự chọn, tự sáng tạo của giáo viên tuỳ theo mục đích và chủ ý của mình) đã được khai thác và sắp xếp theo kế hoạch lên lớp. - Rèn luyện cho học sinh các kĩ năng, thuật toán hoặc nguyên tắc giải toán, dựa trên cơ sở nội dung lí thuyết toán đã học và phù hợp với trình độ tiếp thu của đại đa số học sinh của một lớp học, thông qua một một hệ thống bài tập hoặc một chuyên đề về các bài tập đã được khai thác và sắp xếp theo chủ ý của giáo viên. đây thực chất là vấn đề vận dụng lí thuyết để giải các bài tập hoặc hệ thống các bài tập nhằm hình thành một số kĩ năng cần thiết cho học sinh được dùng nhiều trong thực tiễn và học tập. - Thông qua phương pháp và nội dung của tiết học (hệ thống các bài tập của tiết học), rèn luyện cho học sinh nề nếp làm việc có tính khoa học, học tập tích cực chủ động và sáng tạo, phương pháp tư duy và các thao tác tư duy cần thiết, đặc biệt nắm vững các phương pháp khai thác bài tập hình học như: * Đặc biệt hoá. + Thay biến bởi hằng số, cho các số đo góc hoặc độ dài đoạn thẳng cụ thể. + Thay các điều kiện bài toán bởi các điều kiện hẹp hơn. + Thay vị trí bất kì của điểm, của một hình bằng vị trí đặc biệt của nó. + Bổ sung thêm các quan hệ mới vào bài toán. * Tổng quát hoá: + Thay hằng bởi biến số. + Thay các điều kiện trong bài toán bởi các điều kiện “rộng hơn”. + Thay vị trí đặc biệt của điểm, của hình bởi vị trí bất kì của nó. + Bỏ bớt điều kiện giả thiết. * Lật ngược vấn đề: Có nhiều bài toán có tính Thuận - Nghịch vì vậy ta có thể thay Giả thiết cơ bản của bài toán thành Kết luận và ngược lại thay Kết luận thành giả thiết ta được bài toán mới. II. Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả việc khai thác bài toán trong tiết luyện tập hình học 8. 4