Sáng kiến kinh nghiệm Rèn kĩ năng giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất cho học sinh giỏi môn Sinh học

Nội dung text: Sáng kiến kinh nghiệm Rèn kĩ năng giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất cho học sinh giỏi môn Sinh học

1. CHƯƠNG I: TỔNG QUAN I. CƠ SỞ LÍ LUẬN Việc dạy tốt, học tốt môn sinh học ở bậc THCS là mong muốn của toàn xã hội. Sinh học là môn khoa học cơ bản trong nhà trường, nó góp phần hình thành nhân cách và là cơ sở để học tập, nghiên cứu khoa học, lao động sản xuất tạo ra của cải vật chất cho xã hội. Hiện nay kiến thức sinh học đã và đang trở nên rộng hơn, sâu hơn. Do đó việc dạy tốt bộ môn sinh học trở thành một nhiệm vụ rất quan trọng, song cũng gặp nhiều khó khăn, trở ngại. Mục đích của việc dạy học là dạy học sinh cách suy nghĩ, tìm từ tài liệu góp phần phát triển khả năng tư duy trừu tượng, sáng tạo cùng với các thao tác tư duy: Có kỹ năng phân tích, tổng hợp, từ đó đưa ra phương pháp giải một số dạng bài tập di truyền một cách chính xác. Để làm được điều đó giáo viên cần rèn luyện cho học sinh kĩ năng nhìn nhận các vấn đề một cách tổng quát từ những nội dung trừu tượng đến những vấn đề cụ thể, tập nhìn nhận một bài tập theo quan điểm động, có kĩ năng thiết lập mối quan hệ giữa giữ kiện của bài tập với những kiến thức lý thuyết di truyền sinh học. Với mong muốn được góp một phần nhỏ bé để thực hiện tốt nhiệm vụ trên. Tôi thiết nghĩ cần phải: Rèn kĩ năng giải bài tập di truyền, đặc biệt là kĩ năng giải bài tập về tổ hợp xác suất cho học sinh giỏi lớp 9. Vì trong nội dung để dạy tốt, học tốt môn sinh học không thể thiếu kĩ năng này và đây cũng chính là nền tảng để giúp các em đội tuyển có kĩ năng tốt nhất giải bài tập và học tốt môn sinh học bậc THPT. Do đó nội dung chủ yếu của bài viết này là một số kinh nghiệm của bản thân tôi đã rút ra trong quá trình trực tiếp giảng dạy và bồi dưỡng học sinh giỏi môn sinh học lớp 9 tại trường THCS Lang Sơn, với kinh nghiệm này tôi mong muốn sẽ giúp đỡ các em để các em có những kĩ năng cơ bản giải một số dạng bài tập di truyền trong chương trình SGK và trong sách nâng cao của bộ môn sinh học. Để đạt được những mục đích trên tôi nghĩ ngoài việc nắm chắc kiến thức cơ bản thì học sinh cần nắm vững phương pháp giải một số dạng bài tập di truyền.
2. Các em phải được cọ sát nhiều với việc giải một số bài tập khó, đa dạng, vì vậy đòi hỏi các em phải biết vận dụng từng nội dung kiến thức thích hợp để tìm ra phương pháp giải đúng, nhanh các dạng bài tập di truyền.Vì vậy, trong giảng dạy và bồi dưỡng học sinh giỏi môn sinh học lớp 9, tôi thấy việc “Rèn kĩ năng giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất cho học sinh giỏi môn sinh học” là rất cần thiết. II. PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN SÁNG KIẾN Thu thập thông tin, nghiên cứu tài liệu, sách tham khảo, đề thi học sinh giỏi huyện, tỉnh về một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất trong sinh học. Kết hợp giữa phương pháp lí luận và phương pháp phân tích, tổng kết thực tiễn. Thử nghiệm thực tiễn giảng dạy, bồi dưỡng đội tuyển học sinh giỏi môn sinh học lớp 9 ở trường THCS Lang Sơn. III. MỤC TIÊU Hình thành những kĩ năng giải nhanh, đúng, các dạng bài tập di truyền về tính tổ hợp xác suất trong sinh học 9. Từ đó giúp học sinh nắm chắc kiến thức lí thuyết và vận dụng thành thạo các kĩ năng giải nhanh các bài tập di truyền liên quan đến tính tổ hợp xác suất. Làm tài liệu giảng dạy cho học sinh ôn thi học sinh giỏi lớp 9 môn sinh học. Cung cấp tài cho các đồng nghiệp tham khảo trong công tác giảng dạy và bồi dưỡng về các bài tập di truyền về tính tổ hợp xác suất trong môn sinh học.
3. CHƯƠNG II: MÔ TẢ SÁNG KIẾN I. NÊU VẤN ĐỀ CỦA SÁNG KIẾN: “Phương pháp rèn kĩ năng giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất cho học sinh giỏi môn sinh học 9” 1. Phân tích, đánh giá thực trạng vấn đề: Dạy và học là vấn đề được xã hội đặc biệt quan tâm và đối với người giáo viên dạy và học như thế nào để hiệu quả, làm thế nào để giúp các em tìm thấy sự say mê đối với bộ môn lại là điều trăn trở trong các giờ lên lớp . Trong chương trình sinh học trung học cơ sở đặc biệt là chương trình sinh học 9, thì kĩ năng giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất là đề tài hay, khó và mới đối với học sinh nhưng lại khá thiết thực trong việc vận dụng kiến thức giải các dạng bài tập trong các kì thi học sinh giỏi các cấp. Các kiến thức, dạng bài tập này có nhiều trong các đề thi học sinh giỏi các tỉnh trên toàn quốc, đặc biệt theo chương trình đồng tâm các em sẽ phải gặp kiến thức này ở cấp trung học phổ thông. Đây cũng là nội dung giúp rèn cho học sinh các kĩ năng tư duy tính toán, tạo tiền đề cho các em trong việc giải quyết các bài tập về tổ hợp xác suất trong sinh học. Trong quá trình giảng dạy môn Sinh học 9, tôi và các đồng nghiệp đều nhận thấy học sinh còn gặp khá nhiều lúng túng trong việc giải bài tập, một phần do các em chưa có sự liên hệ giữa kiến thức và phần bài tập, mặt khác do các em đã quen với phương pháp học môn Sinh học ở lớp dưới theo hướng trả lời các câu hỏi lí thuyết là chủ yếu,chính vì vậy các em không tìm được sự liên quan mật thiết logic giữa lí thuyết và bài tập dẫn đến các em không khỏi bỡ ngỡ và có cảm giác sợ, chán với bộ môn. Và điều đó cản trở rất lớn đến việc lĩnh hội kiến thức của học sinh. Trong những năm gần đây cho thấy các dạng bài tập tính xác suất di truyền được vận dụng trong các đề thi học sinh giỏi môn sinh học lớp 9 các cấp rất nhiều. Mặt khác, việc tự học, tự nghiên cứu tài liệu của học sinh còn hạn chế. Nên khi học sinh giải các bài tập di truyền, biến dị đặc biệt là các dạng bài tính tổ hợp xác xuất học sinh rât lúng túng hay nhầm lẫn nên kết quả bài thi không cao. 2.Tồn tại, hạn chế Trong thực tiễn giảng dạy khi cho học sinh làm các bài tập liên quan tới các dạng bài tập về tính xác suất trong các đề thi học sinh giỏi lớp 9, tôi thấy học
4. sinh rất lúng túng, hay nhầm lẫn trong giải các bài tập.Vướng mắc đó không phải học sinh không thuộc lí thuyết mà học sinh không nắm được bản chất của vấn đề, chưa có kĩ năng thiết lập mối quan hệ giữa giữ kiện của bài tập với những kiến thức lí thuyết di truyền học. Học sinh chưa có khả năng suy luận, tìm ra các kĩ năng, phương pháp giải nhanh các bài tập di truyền về tổ hợp xác suất. 3. Nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế Trong quá trình giảng dạy và bồi dưỡng đội tuyển học sinh giỏi môn sinh học lớp 9 thì việc vận dụng kiến thức giải bài tập di truyền là một vấn đề khó cho học sinh, trong đó có bài tập về tổ hợp xác suất, vì lí do : Kiến thức môn sinh ở phần di truyền học quá nhiều và khó, trên lớp không có thời gian giải quyết được bài tập vận dụng cho học sinh. Trong chương trình sinh học 9 chỉ có 1 tiết bài tập ở chương I, trong khi đó lượng kiến thức lí thuyết ở mỗi tiết học lại quá nặng, dẫn đến hầu hết giáo viên dạy môn sinh học 9 không có thời gian để hướng dẫn học sinh giải bài tập di truyền. Ở THCS, học sinh được nghiên cứu về toán xác suất rất ít và đa số còn mơ hồ, lúng túng, mang tính mò mẫm. Học sinh không có khả năng phân tích và tổng hợp kiến thức, chưa có phương pháp giải đây sẽ là trở ngại lớn trong công tác giảng dạy và học ở trên lớp cũng như trong quá trình bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền. 4. Tính cấp thiết cần phải rèn kĩ năng giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất cho học sinh giỏi môn sinh học 9 Trong chương trình sinh học trung học cơ sở đặc biệt là chương trình sinh học 9, thì kĩ năng giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất là đề tài hay, khó và mới đối với học sinh nhưng lại khá thiết thực trong việc vận dụng kiến thức giải các dạng bài tập trong thi học sinh giỏi các cấp. Các kiến thức, dạng bài tập này có nhiều trong các đề thi học sinh giỏi các tỉnh trên toàn quốc, đặc biệt theo chương trình đồng tâm các em sẽ phải gặp kiến thức này ở cấp trung học phổ thông. Đây cũng là nội dung giúp rèn cho học sinh các kĩ năng tư duy tính toán,
5. tạo tiền đề cho các em trong việc giải quyết nhanh, đúng các bài tập về tổ hợp xác suất trong sinh học. Xuất phát từ cơ sở nêu trên bản thân tôi suy nghĩ: trong công tác giảng dạy và bồi dưỡng học sinh giỏi để đạt kết quả cao, nhất thiết phải đầu tư bồi dưỡng về phương pháp giải các dạng bài tập Sinh học trong chương trình Sinh học lớp 9. Đây là vấn đề không mới, nhưng làm thế nào để học sinh có được phương pháp, kĩ năng thành thạo khi giải các dạng bài tập và đưa ra các cách giải cho phù hợp với mỗi dạng bài tập là điều mỗi giáo viên khi dạy sinh học 9 đều quan tâm. Trước thực trạng trên, qua kinh nghiệm giảng dạy tôi có những định hướng và giải pháp cụ thể để giảng dạy phần bài tập tổ hợp xác suất môn sinh học. Giúp học sinh có kĩ năng phân tích, tổng hợp, từ đó đưa ra phương pháp giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất nhanh và chính xác. Để thực hiện được mục tiêu đó tôi thiết nghĩ cần phải hình kĩ năng giải bài tập xác suất sinh học cho học sinh giỏi sinh học 9, góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy cũng như nâng cao tỉ lệ học sinh giỏi cấp huyện, cấp tỉnh. Vì vậy tôi đưa ra chuyên đề: “Phương pháp rèn kĩ năng giải một số dạng bài tập về tổ hợp xác suất cho học sinh giỏi môn sinh học 9 ” II. GIẢI PHÁP ĐỂ THỰC HIỆN SÁNG KIẾN Để đảm bảo yêu cầu của cải cách giáo dục, từng bước vận dụng phương pháp dạy học mới “coi học sinh là nhân vật trung tâm, giáo viên chỉ là người tổ chức, hướng dẫn cho học sinh học tập”. Để có được buổi hướng dẫn học sinh giải một số dạng bài về tổ hợp xác suất sinh học đạt kết quả: Tôi đã nghiên cứu kỹ các tài liệu tham khảo về phương pháp giải toán xác suất sinh học, tham khảo một số đề thi học sinh giỏi cấp huyện, tỉnh, các sách viết về chuyên đề xác suất di truyền môn sinh học do Bộ Giáo dục và một số tỉnh bạn biên soạn. Kết hợp với chương trình dạy ở các lớp tôi đã biên soạn thành hệ thống nội dung kiến thức và bài tập theo mạch kiến thức từ dễ đến khó sao cho phù hợp với từng đối tượng học sinh do tôi phụ trách. Trong quá trình giảng dạy tôi luôn tìm tòi, nghiên cứu để lựa chọn nội dung cơ bản của tiết dạy, chọn phương pháp phù hợp để học sinh tiếp thu kiến thức của bài học một cách thoải mái, không bị gò bó, thụ động, gây được sự hứng thú học đối với học sinh. Từ đó đã định ra những kiến thức cần chuẩn bị
6. cho học sinh. Những thao tác tư duy cần được sử dụng thành thạo, những đơn vị kiến thức cần truyền thụ trao đổi với các đồng nghiệp trong nhóm, tổ chuyên môn, từng bước thử nghiệm qua từng bài dạy, chuẩn bị các kiến thức cơ bản cho nội dung bài này. Giảng kỹ các kiến thức đã dạy, đặc biệt là kiến thức cơ bản, trọng tâm trong những chương trình sinh học THCS. Tôi xin phép được trình bày một số kinh nghiệm nhỏ trong việc rèn cho học sinh kĩ năng giải một số bài tập về tổ hợp xác suất sinh học 9 mà tôi thấy có hiệu quả. A. Một số kiến thức có liên quan đến tính tổ hợp xác suất Để có thể nắm bắt được phương pháp giải đúng, giải nhanh các bài tập di truyền có ứng dụng toán xác suất thì học sinh cần nắm vững các kiến thức: - Nội dung của thuyết NST, đặc biệt là nội dung và cơ sở tế bào học quy luật phân li, nội dung và cơ sở tế bào học quy luật phân li độc lập. - Định nghĩa xác suất . - Công thức cộng xác suất, công thức nhân xác suất, công thức nhị thức Niu-tơn và công thức tổ hợp. Men đen đã sử dụng toán xác suất để phân tích kết quả lai ở đối tượng cây đậu Hà lan, giải thích được tỉ lệ 3 trội : 1 lặn của tính trạng bên ngoài là sự vận động của cặp nhân tố di truyền (cặp alen) bên trong theo tỉ lệ 1: 2 : 1 (Sự phân li đồng đều "xác suất 0,5" của cặp alen về các giao tử trong qua trình giảm phân và sự kết hợp ngẫu nhiên của các alen trong quá trình thụ tinh đã cho tỉ lệ phân li về kiểu gen bên trong theo tỉ lệ 1: 2 : 1). Men đen cũng thấy được tỉ lệ kiểu hình 9 : 3 : 3 : 1 là tích của tỉ lệ (3 : 1) x (3 : 1), bản chất là sự vận động của các cặp nhân tố di truyền (cặp alen) bên trong theo tỉ lệ (1: 2 : 1) x (1: 2 : 1) đúng với công thức nhân xác suất Định nghĩa xác suất, công thức cộng xác suất, công thức nhân xác suất, công thức nhị thức Niu-tơn, công thức tổ hợp các em chưa được học nên giáo viên cần hướng dẫn học sinh nắm bắt kiến thức này một cách có hệ thống và dưới dạng tổng quát nhất. 1. Nội dung, cơ sở tế bào học của quy luật phân li a. Nội dung quy luật